در مبحث « تاريخ مسجد در اسلام » پرسش اساسي اين بوده است كه اولين مسجد ي كه پس از بعثت پيامبر (ص) بنا شده است كدام است ؟ آيا مسلمانان پيش از آنكه به مدينه هجرت كنند و مسجد قبا و مسجد النبي (ص) را بسازند ، مسجدديگري را بنا نموده اند ؟ يا اينكه مسجد قبا اولين مسجدي است كه پس از هجرت پيامبر (ص) به مدينه در اين شهر بنا گشته است ؟

1- پيش از اينكه اسلام با تولد پيامبر (ص) تولد يابد دو مســجد مهم وجود داشت كه عبارت بود از : الف ) : مسجد الا قصي : كه به دست حضرت سليمان (ع) ساخته شد و بوسيله ديگر پيامبران تعمير و تجديد بنا شد . ب ) : مسجد الحرام : يادگار ابراهـــيم (ع) و اســماعيل (ع) بوده كه برخي آغاز ساخت آن را به حضرت آدم (ع) نسبت مي دهندكه بوسيله ابراهيم (ع) و اسماعيل (ع) تجديد بنا گرديد .

2- آيا مسجد قبا اولين مسجدي است كه پس از هجرت پيامبر به مدينه در اين شهر بنا شده است ؟ امروزه در مــــكه و اطـــراف آن مساجد كـــهن مثل مسجد خيف ، نمره ، كبش ، جن ، كوثر ، صفايح ، و مسجد البيعه نام برده مي شود كه تاريخ بناي آنها روشن نيست ، اينها يادگاري از پــيامـــــبران پيشين است مثلا در مورد مـسجد خـيف در مني آمده است كه 700 يا هزار پـيامبر درآن نمازگزارده اند و زمان بناي آن روشن نيست . ( تصوير 3 و 4 و 5 و 6 ) مسجد قبا همچنين در مورد مسجد « النحر » يا مسجد « الكبش »كه در سرزمين مني قرار گرفته است در مورد نامگذاري آن گفته اند كه خداوند در اين مكان گوسفندي را براي قرباني حضرت ابراهيم (ع) فرستاد يا برخي.از اين مســاجد نيز جايگاه نماز پــيامبر (ص) ويا محل نزول بخشي ازآيه هاي قــرآن مجيد و يا رويدادهايي همچون بيعت مسلمانان با پيامبر(ص) بوده است ، كه مســلمانان بعدها در اين مكانها مسجد بنا نموده اند .

3- برخي بر آنند كه اولين مسجدي كه پس از استقرار اسلام بناشده ،مسجد قباست 1 . اما اين تنها گفته پاره اي مورخان چون ابن جوزي است ومورخان بزرگي چون طــبري و پيش از او سيره نويساني چون هــشام و واقدي چنين چيزي نگفته اند . از برخي روايات نيز چنين بر مي آيدكه شايد اولين مسجد در اسلام نباشد چنانكه امام صادق (ع) مي فرمايد :( خطاب به عقبه بن خالد) براي سركشي از مساجد اطراف مدينه ، از مسجد قبا شروع كن ، زيرا اين مسجد اولين مسجد در منطقه است كه رســـول خدا (ص) در آن نـمازگزارده است .. . 2 ابن سعد در « الطبقات » از جايگاه نماز « مصعب و ابن زراره » كه براي آموزش قرآن و احكام ديني به مدينه از سوي پيــامبر(ص) اعزام شدند و در آنجا نماز جماعت با مردم مي خواندند به عنوان مسجد ياد كرده است ، او از زني به نام « نوار » آورده است كه پيش از ورود پيامبر(ص) به مدينه ،جايگاه كنوني مسجد النبي ، محل نـماز جمعه و جماعت مسلمانان بوده است . كه پـيـامبر(ص) پس از ورود به مدينه ساختمان آن را بنا نهاده اند 3 از شواهد چنين بر مي آيد كه تا سال سيزدهم بعثـت مـسلمانان از داشتن مسـجد اينــــچنين محروم بوده اند با اين حال سمهودي 10 در « وفـا الوفاء » ميگويد : مـسجد قـبا در حقيقت اولين مسجدي است كه پيامبر(ص) آشكارا در آن نماز جماعت برگزار نموده است ، و گر نه پيش از اين مسجد نيز مساجد ديگري توسط مســلمانان ساخته شده بود ، او آنگاه به نقل از جـــابر مي گويد : ما پيش از ورود پيامبر (ص) به مدينه مسجد مي ساختيم و در آن نماز مي گذارديم .

4- در سالهاي آغاز بعثت به دليل جو اختناق و شرايط سخت حاكم بر مـكه ، امكان تبليغ علني نبودپيــــامبر(ص)درخانه تبليغ مي كرد و با اســلام آوردن « ارقم بن ابو ارقم » خانه او به جايگاه آ موزش مســلمانان تبديل شد  كه در كنــار كوه صــفا بود . ويا اينكه مسـجد الحرام و حجر اسماعـيل را براي تبلـيغ مشركان و بت پرستان كه براي تـجارت و عــبادت بت ها مي آمدند محل تبليغ پيـامبر(ص) بود .اولين كسيكه پس از رسول خدا (ص) در مـــكه بانگ قرآن سر داد عبدالله ابن مسعود بود كه ســوره الرحمن را در محل مقام ابراهيم خواند .

5 - مسجد نبوي : در مديــنه منوره قرار دارد و دومين مــكان مقدس مسلمانان جهان است كه در 24 درجه و 28 دقيقه و 5 ثانيه و 35 درجه از خطوط طولي كره زمين قرار دارد . و ارتفاع آن از سطح دريا 595 متر است .

پيامبراكرم (ص) هنگام ورود به مديـنه (يثرب ) فرمودند : راه شتر را باز كنيد او خودمامورانتخاب مكان است . ازكنارخانه هاي بني ساعده و بني حارث و بني عدي گذشته به محلهاي فقيرنشين وارد شد . در زميني ناهموار به نام « مربد » فرود آمد.

زميني كه متعلق به 2 يتيم به نامهاي سهل و سهـيل بود ازقـيم آنان كه « اسامه اسعد بن زراره » نام داشت و حتي مي خواست آن را مجـاني به پـيامبراسلام (ص) بدهد به 10 دينار خريداري نمود . و خود در منزل خـالد بن زيد معروف به ايوب انصاري مسكن گزيد زمين به دستور پيامبر(ص) مسطح ، قبرهاي دوران جاهلـيت كاويده و استخوانها خارج گرديد . آبهاي راكد گوشه هـاي زمين جمع آوري ، و نخلي كه در آن زمين بود بريده شد.



شروع ساختمان:

پيامبراكرم (ص) همراه با انصار و مهاجرين سنگها را از اطراف آورده و پايه هاي ستونها را در مسافتي حدود 3 ذرع عربي با سنگ و گل به صورت ملات همراه با سرود خواني مي ساختند .مفهوم سرودي را كه مي خواندند عبارت بود از : « زندگي و شادي هاي آن ؛ جز زندگي واپسين نيست ، پس پروردگارا ؛ انصار و مهاجرين را مشمول رحمت خود قرار بده » . همچنين علي بن ابيطالب (ع) چنين رجزي مي خواند : « آيا آنان كه در ساختن مسجد مي كوشند و در اين كار مرتبا در رفت و آمد هستند با آن كه از غبار آن پرهيز مي كندو خود را دور مي سازد برابرند ؟ » ( ابن هشام ، سيره ، ج 2 ، ص 114 )



مساحت مسجد :

با توجه به نظريه « سمهودي » 10 نويسنده كتاب « وفاء الوفاء باخــبار دار المصــطفي » ، كه قديميترين كتاب موجود در شرح مديــــــنه و آثار آن است ؛ طــــول مســجد 70 ذرع عربي يا هاشمي ( از نوك آرنج تا نوك انگشت سبابه ، تقريبا 52 سانتي متر ) يعني 4/36 متر و عرض آن 63 ذرع عــربي يعني 76/32 متر و مساحت آن تقريبا حدود 1192 متر مربع بــوده است . اين مسجد بدون سقف بوده و فقط داراي چهار ديوار در اطراف و سه در ، 1- در مشرق ( باب النبي ) 2- در مغرب ( باب عائله يا باب الرحمه ) . 3- در جنوب . به علت گرما در وقت نماز به پيـامبر (ص) شكايت بردند. تعدادي از ساقه هاي نخل را به عنوان ستون قرار داده ( 18 سـاقه نخل در سه رديف 6 تايي) : الف : 3 ستون در سمت راست منبر ب : 3 ستون در سمت چپ منبر ، و روي آن را با درخت خرما پو شانيدند .در آن زمان منبر عبارت بود از قطـــعات 3 نخل كه پـــــيامبر(ص) بدان تكيه مي كردند تا تغيير قـبله كه 12 يا 17 ماه طول كشيد . بعد از آن پيامبر(ص) سايه بان ديگري در طرف جنوبي احداث كردند و ميان اين دو فضا ي باز به صورت حـياط باقي ماند .( قسمت شــمالي محلي براي سكونت اهالي « صفه »كه از مهاجراني بودندكه به دلــيل عدم توانايي مالي در مسجد زندگي مي كردند  11 . ( 7 سال بعد به علت ازدياد جمعيت ، پيامبر(ص) خانه اي را كه متعلق به يكي از انصار بود خريد و به مسجد اضافه نمود . مساحت آن تقريبا 50 × 50 متر مربع ( حدودا 14 متر اضافه شده بود ) طــبيعتا بناي پوشــش سقف آن نيز 3 ستون اضــافه گرديد .بطوريكه تعداد استوانه ها به 9 عدد رسيد 12. ، براي پوشش سقف نيز از شاخ و برگ هاي نخل استفاده گرديد روي سقف نيز خاك ريختند . ارتفاع ديوارها 7 ذرع ( حدودا 5/3 متر ) ساخته شده بود .بعد از اين توسعه در زمان پيـــامبر(ص) ، خلفاي دوم و سوم و سپس وليد بن عبدالملك و پس از آن مـهدي عباسي و اشرف و سلطان عبدالمجيد عثماني و ملك عبدالعزيز آل سعود ؛ در توسعه و گسترش مسجد نبوي (ص) فعاليت نمودند .



محراب :

در زمان پيامبر(ص) احتمالا محلي ساده سمت قبله وجود داشت به مرور زمان دگرگون شده و هر بار كه ديوار قبله را خراب مي كردند و به مسجد نبوي توسعه مي دادند اين محراب عمقش بيشتر مي شد تا اينكه در عمارت عثما ن در ســـال (24 هجري ) شكل مجوف به خود گرفت . اولين كسي كه محراب را در مسجد نبوي در زمان عمارت وليد درسال 91-88 بنا كرد عمر بن عبد العزيز بود .  14 ، محراب رسول الله (ص) به طرف كعبه و در جهت غربي محراب واقع است  15 . ترتيب و تشكيل محرابها برحسب تاريخ ايجاد آن به پنج دوره تقسيم مي شود: اولين و پيشرفته ترين آن در سال 24 هجري قمري ، يعني درست در زمان عثمان بن عفان ساخته شد . دومين محراب در زمان عمروبن عاص در سال 53 هجري ساخته شد . سومين محراب در سال 65 هجري در مسجد نبوي (ص) شكل گرفت . چهارمين محراب در سال 79 هجري در عمارت عمروبن عاص يعني روزهاي فرمـــانداري عبدالعزيز بن مروان بوجود آمد پنجمين محراب در سال 90 هجري در مسجد نبوي احداث گرديد . 16



منبر و تحولات آن

پيـامبر(ص) به روايتي از « الدارمي » زماني كه موعظه مي كرد خسته مي شد به حالت ايستاده به تنه درخت خرما تكيه ميزد . تا اينكه مسلمانان مردي را ديدند كه مي گفت مي توانم براي رسول خدا (ص) تكيه گاه بسازم . پيـامبر(ص) گفت : او را نزد من بياوريد ، و او به توصيه پيامبر(ص) تكيه گاهي ساخت كه حضــرت بر روي آن مي نشست . منبر ساخته شده سه پله داشت كه معمولا پـــيامبر(ص) بر پله سوم مي نشست و سخن مي گفت ، وهنگامي كه نوبت به خليفه اول رسيد او بر پله دوم مي نشست و پايشرا بر پله پايين مي گذاشت و خلــيفه دوم بر پله اول مي نشست . و پايش را بر زمين مي گذاشت و زمــــاني كه به خــليفه ســوم رسيد دوباره بر جاي پيامبر(ص) مي نشست ، در زمان معاويه 6 پــله به آن افزوده شـد كه در طول زمان پوسيد و برخي از خلفاي عــباسي آن را مرمـت كردند 0 و در آتش سوزي مســجد نبوي به سال 654 در آتــــش سوخت 0 جنس اين منبر از چوب درخت گز بود.17



روضه النبي (ص)

از مكانهاي بسيار مشهور است محدوده اي بين مقبره رسول اكرم (ص) و منبر آن حضرت كه به روضه النبي معروف است . و رســول خدا (ص) در باره آن فرموده است : « محدوده بين خانه و منبر من ، باغي از باغهاي بهشت است »18. روضه النبي از اتاق و محل دفن آن حضرت آغاز شده تا محل منبر ادامه مي يابد حدود 22 متر طول دارد و عرض آن طوري است كه خانه حضرت فاطمه (س) را در بر مي گيرد . در باره اين مــكان احــاديث زيادي نقل شده است از جمله اينكه : روضه النـــبي قطعه اي از خاك بهشت به حساب آمده است و نيز نوشته اند كه روضه النبي در آخرت به بهشت منتقل خواهد شد .عبادت و برگزاري نماز در اين محل از چنان اهميتي برخوردار است كه گفته اند اگر كــسي در اين محل نماز بگزارد و يا عبادت كند ، مثل اين است كه داخل يكي از باغهاي بهشت رفته است . 19



استوانه هاي مسجد نبوي (ص) :

در مسجد نــبوي 8 ستون وجود دارد كه جاودانه باقي مانده است و هر يك از آنها روايتــي دارد كه نصيبي از احاديث پــيامبر اكرم (ص) است كه شرح مختصر ان بدين گونه است :

1- استوانه محراب شريف : مشهور به استوانه مـــطهر است و كمي به طرف قبله تمايل دارد و مداري از آن در مـحراب نبوي اضافه شده است و بر روي آن استوانه ( مخلقه ) نوشته شده است .

2- استوانه عايشه : ( از طرف منبر در رديف سوم و از طرف قبر شريف پـيامبر (ص) در رديف سوم قرار دارد) (اســـــتوانه مهاجرين)كه در اطراف آن جمع مي شده اند .پـيامبر (ص) چند روز پس ا زتغيير قبله با مسـلمين دركنارآن نماز اقـامه نمودند

3- استوانه توبه : ( از طرف منبر رديف چهارم و از طرف قبر شريف در رديف سوم قرار دارد ) ( استوانه ابي لــــبابه ) كه شخص مذكور به خاطر تخلف از فرمان پيامبر (ص) در جنگ بدر و يا بني قريظه چند شب خود را به آن بسته بود تا خـــدا توبه او را پذيرفت .

4- استوانه سرير : ( اين استوانه چسبيده به پنجره هاي پشت استوانه توبه از جهت مشرق بوده) و پيامبر اكرم (ص) تختي از شاخه درخت خرما بر فراز اين استوانه قرار داده و بر روي آن استراحت مي نمودند .

5- استوانه محرس : ( در پشت استوانه توبه از جهت شمال قرار دارد ) و به استوانه علي بن ابي طالب (ع) معروف است و در عين حال محراب ايشان نيز بدان سو قرار دارد كه در وسط آن پشت به قبر مي نشست و بزرگان مدينه در كنار آن نماز مي خواندند .كه همانطور كه از اسم آن پيداست ( نگهباني) در كنار آن علي (ع) از رسول خدا (ص) محافظت مي نمودند .

6- استوانه وفود : (كه در پشت استوانه محرس از جهت شمال واقع است ) و رسول اكرم (ص) با هيئت هاي عـــرب كه نزد او مي آمدند ، در كنار اين ستون اجتماع مي نمودند و نيز به مجلس قلاده مشهور است كه اصـــحاب و فضلا در كنار آن جلوس مي كردند .

7- استوانه مرتجد البلد : به آن مقام جبرئيل مي گويند و ( در كنار حجره وكمي مايل به طرف شمال و بين خود و استوانه وفود ، چسبيده به پنجره هاي حجره حرم مطهر واقع است ) و سليمان بن مسلم روايت كرده است كه درخانه حضرت فاطـمه(س) در محل گودي واقع است و پيامبر (ص) بدان جا مي رفت و مي گفت : « سلام بر شما اهل بيت ، خداوند مي خواهد كه پليديها را از شما اهل بيت بزدايد و شما را پاكيزه گرداند .»

8- استوانه تهجد : محل آن در پشت خانه فاطــــمه زهراء (س) از جهت شمالي وا قع است و در آن محرابي وجود دارد و هنگامي كه نمازگزار در جهت آن نماز مي خواند طرف چپ او در جهت در جبرئيل واقع مي شود و رســول خدا (ص)هر شب بر روي بوريايي كه با خود مي آوردند در كنا ر آن نماز مي خواندند . 20



درهاي مسجد النبي :

در زمان حيات رسـول اكرم (ص) ، مسجد النـبي بيش از سه در نداشت ، ولي در سالهاي بعد ، به تدريج تعداد اين درها افزايش يافت ؛ به طوريكه در زمان امويان ، تعداداين در ها به بيست رسيد . در زمان حكومت پادشاهان عثماني ، بسياري از درهاي جديد بسته شد و تــــنها پنج در باز ماند . در دوره آل سعود ، بار ديگر بر تعداد درها افزوده شــــد و شش در ديگر اضـافه گرديد . نام سـه دري كه در زمـــــان رسول اكرم (ص) وجود داشت ، بــاب جبرئيل ، باب الرحـمه و باب عاتكه بود ، باب جـبرئيل يكي از مهم ترين و مشهور ترين درهاي مسجد النبي است . از همين در بود كه جبرئيل به محضر رســـول خدا (ص) وارد مي شد .21

همه تلاشگران با هدف آباداني و رونق بخشيدن به مساجد ؛ مشتاقند تا از روند ساخته شدن اولين مسجد به دست پيامبر عظيم الشان اسلام (ص) آگاه شوند ، اين مجموعه ، مختصري بود در شرح و چگونگي اين جريان مهم تاريخي ؛ كه اميدواريم كه براي خوانندگان عزيز مفيد واقع شود . « و السلام » *



احاديث و روايات در خصوص اهميت مسجد و نماز :

از پيامبر اكرم (ص):

هر كس مسجدي بسازد كه به اندازه لانه مرغي باشد ، خداوند در بهشت خانه اي براي او بنا ميكند  .   ».بحار الانوار ، ج 77 ، ص 121 »

*  مورد لعن و نفرين است كسي كه مسجد را بزرگ نشمارد  .   «.مستدرك الوسائل الشيعه ، ج 3 ، ص 435  »

*  اهل آسمان از اهل زمين صدايي جز صداي اذان نمي شنوند  .  » ميزان الحمه ، ج 1 ، ص 82  »

*  زماني كه سسختي ها و بلاها بر اهل زمين نازل شود ، اهل مسجد در امان مي باشند  .  » مستدرك الوسايل ج1 ، ص 26 »

كسي كه فرشي در مسجد پهن كند ، خداوند هفتاد هزار فرشته را بر مي انگيزد تا زماني كه آن فرش در مسجد باقي باشد ، برايش استغفار نمايند  .   « بحار الانوار ،ج 83 ، ص 377

*  نماز وسيله آبادي مساجد و زينت شهر است .   « مصباح الفلاح ، ص 173 »

*  داخل مساجد نشويد ، مگر با وضو  .   « مستدرك الوسايل ، ج 3 ، ص 338  »

*  مسواك زدن نيمي از وضو است  .   « المحجه البيضاء ،ج 1 ، ص 297 »

*  نماز را به جماعت برگزار كنيد ، حتي اگر بر سر نيزه باشد  .  « بحار الانوار ، ج 88 ، ص2 »

*  نماز جماعت پيروان من ، تجسم و نمايشي است از صفوف فرشتگان  .   «  وسايل الشيعه ، ج 8 ، روايت 10684 »

*  هر كس نماز بخواند و در آن بر من و آل من صلوات نفرستد ، نمازش او را به بهشت نخواهد برد  .   «  بحار الانوار ، ج 85 ، ص 281  »

*  كسي كه اوقات نماز را ترك كند ، داخل در  « ويل  » مي شود و « ويل  » بياباني در جهنم است  .   « جامعه احاديث شيعه ، ج 4 ، ص 61  »

*  نماز شب بخوانيد كه باعث دفع بيماري از بدن است  .    «  بحار الانوار ، ج 87 ، ص 123 »

*  محبوب ترين لباسها نزد خداوند ، لباس سفيد است پس با آن نماز بخوانيد  .   «  كنز العمال ، ج 15 ، ص 203 »

*  منافقان ، نماز عصر را تا نزديك غروب خورشيد ، به تاخير مي اندازند  .  « الصلاه ، ري شهري ، حديث 159 »

*  همت مومن در نماز و روزه و عبادت است و همت منافق در خوردن و نوشيدن ؛  مانند حيوانات  .   « تنبيه الخواطر ، ج 1 ، ص94 »

*  نماز حرام خواران ، مانند بناي ساختمان بر ريگ است  .   « رساله امام خميني (ره) ، مساله946  »

خدا شرم دارد از اينكه بنده اش را به نماز جماعت بخواند و بعد از نماز حاجتي داشته باشد ، مگر آن كه پيش از بازگشت از نماز ، حاجتش را بر آورده كند . « بحار الانوار ، ج 85 ، ص



از ائمه اطهار (ع) :

* امام رضا (ع) : پشت سر هيچ تبهكاري نماز نخوان و جز به اهل ولايت اقتدامكن . « بحارالانوار ، ج 85 ، ص4 »

* امام علي (ع) : به هنگام وضو ، شستشوي دهان و بيني ، سنت و موجب پاكيزگي دهان و بيني است . « بحار الانوار ، ج 77 ، ص 334 *

امام علي (ع) : زن بدون زينت نماز نخواند . « وسايل الشيعه ،ج 3 ، ص 325 » *

امام صادق (ع) : از پدر بزرگوارش امام باقر (ع) نقل مي كند : رسول خدا (ص) در شبهاي باراني نماز جماعت مغرب را مختصر خوانده و نماز عشاء را زودتر از وقتش آغاز مي كرد و هر دو نماز را در يك نوبت مي خواند و مي فرمود : كسي كه به مردم رحم نكند ، به او رحم نمي شود . « تفسير الميزان ، ج6 ، ص 333 »

* ا مام صادق (ع) : وقتي موذن « قد قامت الصلاه » راگفت ، سخن گفتن بر حاضرين در مسجد حرام مي شود . « وسايل الشيعه ، ج 5 ، ص 395 »



* امام صادق (ع) : در زمان اذان گفتن مستحب است كه دو انگشت خود را در گوش خود بگذاري . « وسايل الشيعه ، ج5 ، ص 412 »

* امام صادق (ع) : پيامبر اسلام (ص) از همسايگان مسجد قول ميگرفت كه در نماز جماعت شركت نمايند .« وسايل الشيعه ، ج5 ، روايت » 6315 *

امام صادق (ع) : هر كس از روي بي اعتنايي ، قنوت را ترك كند ، نمازي براي او نيست . « التهذيب ، ج 2 ، ص 90 » *

امام كاظم (ع) : محل تطهير خود را در كنار مساجد ، نزديك درهاي آن قرار دهيد . « وسايل الشيعه ، ج 3 ، ص 505 »



منابع :

1- به نقل از : الصحيح من سيره النبي الاعظم (ص) ، جعفر مرتضي عاملي ، ج 2 ، ص 56 . و السيره الحلبيه ، علي بن برهان الدين حلبي ، ج 2 ، ص 236 .

2- وسائل الشيعه ، شيخ حر عاملي ، ج 10 ، ص 276 ، باب 12 از ابواب المزار ، روايت 2 .

3- الطبقات الكبري ، محمد بن سعد واقدي ، ج 3 ، ص 609 .

4- وفاء الوفاء باخبار دار المصطفي ، سمهودي ، ج 1 ، ص 250 – 251 .

5- طبقات الكبري ، محمد بن سعد واقدي ، ج 3 ، ص 242 .

6- السيره النبويه ، ابن هشام ، ج 1 ، ص 336 .

7- علي حافظ . فصول من تاريخ المد ينه ، ص 51 .

8- ابن سعد ، طبقات الكبري ج 1 ، قسمت 2 ، ص 2 .

9- همان مدرك ، ج 2 ، قسم 2 ، ص 2 . سيره ابن هشام .

10- سمهودي ، شافعي ، از علماي معروف قرن دهم هجري كه در « جواهر العقد » كه در باره حديث ثقلين مي نويسد : « اين حديث مي فهماند كه در هر زماني تا روز قيامت در ميان اهل بيت (ع) و عترت پاكش ،كسي وجود دارد كه شايستگي تمسك و پيروي دارد همان گونه كه قرآن مجيد نيز چنين است . » ( منبع : پيام قرآن ، ج 9 ، ص 76 .)

11- السمهودي ، وفاء الوفي ، جاد 1 ، ص 239 .

12- فكري ، احمد ، مساجد القاهره ، نقل از الدرت الثمينه ، ورقه 21/24 .

13- همان ، ص 171

14- السمهودي ، همان ، ص 270 ، جزء اول .

15- همان ، ص 374

16- همان ، ص 536 . 19- مسجد النبي (ص) ، علي معصومي ، ص 75، 76 .

17- همان ، ص 396 ، جزء اول 20- در باره استوانه ها از كتاب فصلهايي از تاريخ مدينه منوره ، ص 59- 57 نقل قول شده است .

18- ما بين بيتي و منبري روضه من رياض الجنه

19- مسجد النبي (ص) ، علي معصومي ، ص 75 ، 76

20-درباره استوانه ها از كتاب فصلهاي از تاريخ مدينه منوره ، ص59 -57 نقل قول شده است

21- مسجد النبي ، علي معصومي ، ص 75- 74