شیخ ابو جعفر طوسی
شـیـخ ابـوجـعفر طوسی، معروف به (شیخ الطائفه) از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام اسـت در فـقـه و اصول و حدیث و تفسیر و كلام و رجال تالیفات فراوان دارد اهل خراسان است در سـال 385 مـتولد شده و در سال یعنی در سالگی به بغدادمهاجرت كرد و تا پایان عمر در عـراق مـانـد و پس از استادش سید مرتضی علم الهدی،ریاست علمی و فتوائی شیعه به او منتقل گردید.
مدت پنج سال پیش شیخ مفید درس خوانده است سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرزشیخ مفید، سـید مرتضی بهره مند شده است استادش سید مرتضی در سال 436درگذشت و او 24 سال دیگر پـس از اسـتـادش در قـیـد حیات بود دوازده سال بعد از سیددر بغداد ماند، ولی بعد به علت یك سـلسله آشوبها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت،به نجف مهاجرت كرد و حوزه علمیه را در آنجا تاسیس كرد و در سال460 در همانجادرگذشت قبرش در نجف معروف است شیخ طوسی كتابی در فقه دارد به نام النهایه كه در قدیم الایام كتاب درسی طلا ب بوده است كتاب دیگری دارد به نام المبسوط كه فقه را وارد مرحله جدیدی كرده است و در عصر خودش مشروح ترین كتاب فـقـهـی بـوده اسـت كـتـاب دیـگری دارد به نام الخلاف كه در آنجا هم آرا فقها اهل سنت را بیان كرده، و هم رای شیعه را شیخ طوسی كتابهای دیگری نیز در فقه دارد، قدما تا حدودیك قرن پـیـش، اگر در فقه شیخ را به طور مطلق می گفتند، ( منظور آنان ) شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است.
شیخ طوسی یكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده می شودخاندان شیخ طـوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده اند پسرش شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی، فقیه جـلیل القدری است و بنا بر نقل مستدرك (ج 3، ص 498) او كتابی دارد به نام امالی و كتاب النهایه پدرش را نیز شرح كرده است.
مطابق نقل كتاب لؤلؤه البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند شیخ ‌ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن، بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گـردیـد و بنا بر نقل ابن عماد حنبلی در كتاب شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (ج 4، ص 126 و 127) در زمان این فرد بزرگ، زاهد و عالم، بوده است عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیا روا بود، من بر این مرد صلوات می فرستادم او (پسر شیخ) در سال 540 درگذشته است. [1]
ولادت:
فقیه بزرگوار، محدث كبیر، مفسر نامی، دانشمند پرآوازه، شیخ الطائفه،ابوجعفر محمد بن حسن بـن علی طوسی، در رمضان سال 385 ه ق در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود پس از طی تـحـصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال408 ه ق هنگامی كه 23 ساله بود، به بغداد عزیمت نمود.
در آن هـنـگـام ریـاسـت مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان (عج) با شیخ ‌بزرگوار و بزرگ پـرچـمـدار شـیعه، محمد بن محمد عكبری بغدادی، معروف به شیخ ‌مفید بود پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار كرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او از محضرش بهره ها برد.
در هـمـیـن زمـان از مـحضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبید اللّه غضایری (م 411)، ابن جنید اسكافی (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز كسب فیض نمود.
وی بـه عـلـت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده اش مورد توجه استادبزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت بدین جهت اكثر اوقات را با شیخ به سر می برد تااینكه در رمضان سال 413 ه ق شیخ مفید بـه جـوار رحـمـت الـهـی شتافت پس از رحلت این مجتهد سترگ شیعه، ریاست مذهب شیعه به دانـاترین و والامقام ترین شاگردش یعنی سید مرتضی علم الهدی (برادر سید رضی، گردآورنده نـهـج الـبـلاغه) رسید بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری كه از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.
سـیـد مرتضی نیز كه در او لیاقت و استعداد كامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خـود قـرار داده و او را بـه تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز درملازمت آن عالم بزرگوار به سر برد تا اینكه سید در ربیع الاول سال 436ه ق، در سن81 سالگی درگذشت.
بعد از رحلت آیه اللّه سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید در ایـن هـنـگام منزل شیخ در محله كرخ بغداد، پناهگاه و مقصد ومقصود مسلمانان بود جهت درك محضر او علما و دانشمندان بسیاری از سراسرسرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند تا افتخار مـجـالـسـت و شـاگردی او را دریابندو از چشمه خروشان علم الهی كه بر زبان او جاری می شد، استفاده برند.
بـدینگونه شماره شاگردان وی از فقها و مجتهدین و علما شیعه، به بیش ازسیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر اواستفاده می كردند.
گفتار نجاشی:
نجاشی (متوفی 450 ه ق)، معاصر او در شان شیخ می نویسد:.
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، عین ازشاگردان استاد ما ابوعبداللّه (مفید) می باشد او تالیفاتی دارد یكی از آنها تهذیب الاحكام و آن كتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار ـ النهایه ـ المفصح (درامامت) ـ مالایسع المكلف الاخلال به كتاب العده (در اصـول فـقـه) ـ كـتـاب الـرجـال مـن روی عن النبی (ص) و عن الائمه (ع) ـ كتاب فهرست كـتـب الـشیعه و اسامی المصنفین ـالمبسوط (درفقه) ـ مقدمه ای درمدخل علم كلام ـ الایحاز (در ارث) ـ مـسـاله فی العمل بخبر الواحد ـ كتاب مایعلل و ما لایعلل ـ كتاب الجمل والعقود ـ تلخیص الـشـافـی (درامـامـت) ـ مـسـالـه فـی الاحوال ـ كتاب التبیان فی تفسیر القرآن ـ شرح المقدمه ـ ریاضه العقول ـ تمهید الاصول، و شرح جمل العلم والعمل. [2]
آثار و تالیفات:
شـیخ آقا بزرگ تهرانی، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف شیخ طوسی، از 48كتاب وی نام برده است این كتابها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:
1 ـ تفسیر قرآن 3 كتاب.
2 ـ فقه و احكام 11 كتاب.
3 ـ اصول فقه2 كتاب.
4 ـ اخبار و احادیث 3 كتاب.
5 ـ رجال و درایه 3 كتاب.
6 ـ كلام و عقائد 16 كتاب.
7 ـ ادعیه و مناجات 5 كتاب.
8 ـ مقتل و تاریخ 2 كتاب.
9 ـ پاسخ مسائل 3 كتاب. [3]
برخی از عناوین كتابها به این قرار می باشد:.
النهایه ـ الخلاف ـ المبسوط ـ عده الاصول ـ تفسیر التبیان ـ تلخیص الشافی ـالغیبه ـ الفهرست ـ رجال ـ مصباح المتهجد و.
1 ـ الـنـهـایـه: این كتاب كه یكی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را درمسائل فقهی به عـبـارات و روایات نوشته و مسائلی را كه درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود.
2 ـ المبسوط: بر خلاف نهایه، اگر چه كتابی است فقهی، ولی در آن شیخ اجتهادنموده و مسائل را بـا دیـد كلامی و اصولی بررسی كرده و فتوا داده است این كتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از كتابهای دیگر شیخ این كتابها را می توان نام برد:.
3 ـ الخلاف: در این كتاب مباحث اخلاقی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگوكرده است.
مـفـصـح (در امـامت)، لایسع المكلف الاخلال به (در اصول)، عده الاصول (در علم اصول)، الرجال كه نام رجالی است كه از اصحاب پیامبر اكرم (ص) و یاران ائمه معصومین (ع) روایـت كرده اند فهرست كه فهرست كتب شیعه ونام مؤلفان آنها می باشد مقدمه در علم كـلام، ایـجاز در فرائض رساله، مساله درعمل به خبر واحد رساله مایعلل و مالایعلل، كـتاب ریاض العقول كه شرح مقدمه و در علم كلام است تمهید الاصول كه شرح جمل الـعـلم و العمل سید مرتضی علم الهدی است كتاب جمل العلم و العمل، كتابهای عقود و تلخیص الشافی درامامت كتاب التبیان در تفسیر قرآن تفسیر التبیان در20 مجلد قرار دارد ایـن كـتـاب در سـالـیـان اخـیـر بـه صـورت 10 مـجلد به چاپ رسیده است این تفسیر نخستین تـفـسیراستدلالی شیعه است زیرا قبل از آن كتابهای تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و احادیث پیرامون آیات) بودند.
ایـن ابـتـكار شیخ، بعدها پی گیری شد و بدین ترتیب یك سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شـیـعـه بـه وجود آمد از جمله تفسیر مجمع البیان طبرسی در 10جلد، تفسیر گازر، تفسیر المنهج، تفسیر خلاصه المنهج، تفسیر ابوالفتوح رازی واخیرا تفسیر المیزان و تفسیر نمونه و دهها تـفـسـیر دیگر كه ما در كتاب طبقات مفسران شیعه در مجلدات پنجگانه شرح و تفیل آنها را داده ایم.
دیگر كتابهای شیخ عبارتند از:
رساله در تحریم فقاع (آب جو).
مسائل دمشقیه (كه دوازده مساله است).
مسائل حلبیه.
مسائل حائریه.
مسائل الیاسیه (كه صد مساله است).
مسائل جیلانیه (كه 24 مساله است).
مسائل در فرق میان نبی و امام.
رساله نقض بر ابن شاذان.
رساله مختصر (در ادعیه و مناسك حج).
رساله مسائل ابن براج.
كـتـاب مـختصر مصباح المجتهد (در ادعیه كه همانند مفاتیح الجنان ثقه المحدثین شیخ عباس قمی رایج بین مردم بوده است).
كتاب انس التوحید (در ادعیه).
كتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
كتاب مختصر المصباح.
كتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
كتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش كربلا).
كتاب اختیار الرجال كشی.
كتاب مجالس (در اخبار و احادیث).
كتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد.
كتابی در اصول و عقاید و كلام.
مسائل رازیه در وعید.
مسائل فارسیه (در آیات قرآن).
و كتاب الغیبه كه در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیه اللّه الاعظم نوشته شده است و یكی از مـحـكم ترین و استدلالی ترین كتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد در این كتاب به تـمـامی سؤالات و اشكالات مخالفین در مورد غیبت،تولد و طول عمر حضرت مهدی (عج) پاسخ داده شده است این كتاب در سالهای اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینك نایاب می باشد.
مقام و موقعیت شیخ طوسی:
شـیـخ مفید كه استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است كه علم كلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ ‌طوسی نیز اكثر كتب خود را در عـلم اصول و عقاید با بیانات كلامی درآمیخته است این كار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد كه تـفـسـیر قرآن را با مشربهای عقیدتی وفكری گوناگونی عرضه بدارند بدین ترتیب پس از شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـربهای فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد كه تاثیر مهمی در تغییر افكار مسلمین باقی گذاشت.
یـكـی دیـگـر از تاثیرات و ابتكارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت واستنتاج از مسائل كلامی آنان می باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت دركتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیـگـران بود تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیرابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یك سری مسائلی را كه مورداختلاف و یا انكار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند كـه اخـیـرا عـالـم وارسـته ومجاهد، علا مه مرتضی عسكری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این كجرویها رایافته و آنها را افشا نمود كه تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد. [4]
مجتهدی كه مرجعیت مجتهدان را داشت:
از خـصـوصـیات دیگر شیخ طوسی آن است كه تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوریكه هیچ یك از فقها جرات نیافتند كه در برابرآرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد الـبـتـه ایـن مـسائل باعث ركود تكامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی كه برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شكسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افكار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یك حادثه تاریخی درك موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی نمایددر درك عظمت وی كافی است در نظر داشته باشیم كه تا سالها بعد از وی با وجودانبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت كه شخصیت علمی و موقعیت او راتحت الشعاع خود قرار دهد در علوم كلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهورخواجه نصیر الدین طوسی (متوفی 672) و علا مه بی مانند حسن بن یوسف مطهرحلی (متوفی 726)، هیچ كس یارای برابری با عقاید كـلامـی وی را نـداشـت در تـفـسـیرقرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی 548) هـیـچ كـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنانكه مؤلفش گوید، ازدریای بی كران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.
در فـقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نـمـی داشتند تا اینكه محمد بن ادریس حلی (متوفی 598) برخاست و اجتهاد و مكتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی ازحالت ركود موجود و وضع یكنواخت بیرون آورد.
وفات:
شـیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد وشصت به رحمت ایزدی پـیـوست در نجف اشرف در خانه خویش به خاك سپرده شداكنون خانه او مسجد شده است بدین تـرتـیـب جهان اسلام یكی از بزرگترین ونامورترین فقیهان خود را از دست داد شخصیتی كه در تـاریخ كمتر به نظیر او درجامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند. [5]
[1] . نـگـارش و تـهـیـه این مقاله، توسط آقای جهانشاه دارستانی دانشجوی دانشگاه علم و صنعت گروه 88صورت گرفته است .
[2] . رجال نجاشی، ص 403، چاپ جامعه مدرسین قم .
[3] . مقدمه التبیان، تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی .
[4] . یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه .
[5] . مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی (به نام تحفه قدسی) .