شیخ محمد کشی
نام وی، محمد فرزند عمر بن عبدالعزیز، کنیه اش «ابو عمرو»[1] و زادگاهش شهر «کش» از شهر های کشور ازبکستان است.»[2]
ولادت
تاریخ دقیق ولادت شیخ محمد کشی و به تبع آن، سن وی مشخص نیست؛ ولی با ملاحظه سال وفات معاصران، مشایخ و شاگردان او، می توان به دورنمایی از این واقعیت پی برد.
شیخ محمد کشی، هم عصر با دانشمندان بزرگ، محمد بن یعقوب کلینی (متوفای 329 ق.)، نویسنده کتاب «کافی» است. آن دو در بسیاری از مشایخ، مثل محمد بن اسماعیل نیشابوری و شاگردان، مثل جعفر بن محمد بن قولویه قمی، مشترک بوده اند؛ در نتیجه، می توان محمد کشی را همانند شیخ کلینی، از دانشمندان نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری به شمار آورد. [3]
سال تقریبی ولادت وی را می توان 240 ق. دانست؛ چه این که برخی از مشایخ کشی در دهه ششم و هفتم قرن سوم هجری وفات یافته است؛ مثل محمد بن حسین بن ابی الخطاب همدانی (متوفای 262 ق.) [4] و مسلم است که شیخ کشی باید از نظر سنی به آن حد رسیده باشد (20 یا 25 سالگی) ؛ تا شرایط نقلی روایت از آن بزرگان را در خود فراهم کرده باشد.
تحصیلات و منزلت علمی
چگونگی و مدت زمان تحصیلات محمد کشی، همانند سایر جهات زندگی وی، نامعلوم است؛ ولی می توان از قرینه ها و نشانه هایی به دست آورد که او فراگیری علوم دینی را نزد استادن بزرگ جهان اسلام، در سال های پایان قرن سوم هجری، در شهر های کش و سمرقند گذرانده و به درجه عالی فقاهت رسیده و در بین دانشمندان عصر خویش، از رتبه ممتازی برخوردار بوده است. مهمترین وصفی که تراجم نویسان، وی را به آن توصیف کرده اند، «غلام و صحابه عیاشی»[5] است؛ که کمتر کسی از شاگردان عیاشی، به این وصف لقب خوانده شده است!
«غلام» در اصطلاح علم درایت و حدیث، به شاگرد بارز و ممتازی گفته می شود که متأدب به همه آداب استاد و متعلم به تمام تعلیمات و آموزش های او بوده و همیشه با او باشد. [6]
مذهب کشی
از سخنان دانشمندان علم رجال و نیز مطالعه اجمالی محتوای کتاب رجال کشی، به خوبی بر می آید که مذهب کشی، شیعه دوازده امامی بوده و هیچ شک و شبهه ای وجود ندارد. از این رو، شیخ طوسی او را به «حسن اعتقاد و راستی مذهب»[7] و ابن داود او را به «دارنده راه راست»[8] توصیف می کنند.
نویسنده کتاب «مجمع الرجال»، شیخ محمد کشی را به خاطر تبری از دشمنان اهل بیت ـ علیهم السلام ـ، تحسین می کند و برای اثبات آن، از سخنان شیخ کشی در ذیل کلام امام باقر ـ علیه السلام ـ در مورد عکرمه، غلام ابن عباس، گواه می آورد.
استادان و مشایخ
گرچه علوم اسلامی در قرن های اول، از نظر گستردگی مسایل، محدود بوده است و به مرور زمان گسترش پیدا کرد؛ ولی علومی که در استنباط احکام شرعی دخالت دارد، (ادبیات، لغت، معانی و بیان، اصول فقه، تفسیر، تاریخ و ...) در آن عصر هم مطرح بوده است و طبعا کشی هم برای تحصیل این دانش ها، که مقدمه فقاهت وی بوده است، محضر استادان متعددی را درک کرده است. از این رو، می توان عیاشی را تنها استاد وی معرفی کرد؛ بلکه وی دارای استادان و مشایخ فراوان بوده است.
گرچه نام این استادان مشخص نیست؛ ولی قطعا برخی از مشایخی که کشی از آن ها نقل روایت کرده است، از استادان وی نیز بوده اند. برای دستیابی به نام آن ها بایسته است به مطالعه کتاب رجال وی در سایر کتاب های علم رجال بپردازیم. مشایخ وی، که استادان او در بین آن ها هستند، عبارتند از:
1. آدم بن محمد قلانسی بلخی. [9]
2. ابراهیم بن علی کوفی:[10]
3. ابراهیم بن محمد بن عباس. [11]
4. ابراهیم بن مختار بن محمد. [12]
5. ابراهیم بن نصیر. [13]
6. ابراهیم وراق سمرقندی. [14]
7. ابوالحسن بن ابی طاهر. [15]
8. ابو سعید بن سلیمان. [16]
9. ابو عمرو بن عبدالعزیز. [17]
10. ابو محمد شامی دمشقی.
11. ابوبکر احمد بن ابراهیم لسنسنی:
12. ابو جعفر احمد بن ابراهیم قرشی. [18]
13. احمد بن علی قمی سلولی شقران. [19]
14. احمد بن علی بن کلثوم سرخسی. [20]
15. ابو الحسن احمد بن محمد خالدی. [21]
16. احمد بن منصور خزاعی. [22]
17. احمد بن یعقوب:
18. جبرییل بن احمد فرابی:[23]
19. جعفر بن احمد بن ایوب:[24]
20. جعفر بن محمد:
21. جعفر بن محمد بن معروف. [25]
22. حسین بن الحسن بن بندار قمی. [26]
23. حمدویه بن نصیر. [27]
24. حمدان بن احمد.
25. خلف بن حماد کشی؛[28]
26. خلف بن حسن بن طلحه مروزی. [29]
27. خلف بن محمد؛
28. عبد بن محمد نخعی سمرقندی. [30]
29. عبداله بن محمد بن خالد.
30. عثمان بن حامد کشی. [31]
31. علی بن محمد قتیبه نیشابوری.
32. علی بن یزداد صانع جرجانی. [32]
33. عمر بن علی تفلیسی؛
34. طاهر بن عیسی وراق. [33]
35. محمد بن ابراهیم؛
36. محمد بن احمد بن ابی عوف؛
37. محمد بن احمد بن شاذان. [34]
38. محمد بن اسماعیل بندقی نیشابوری. [35]
39. محمدبن بحر رهنی.
40. محمد بن بشر:
41. محمد بن براثی. [36]
42. محمد بن حسن بن بندار قمی. [37]
43. محمد بن حسن کشی. [38]
44. محمد بن حسین بن احمد فارسی. [39]
45. محمد بن حسین بن محمد هروی. [40]
46. ابو سعید محمد بن رشید هروی. [41]
47. محمد بن حسین بن ابی الخطاب.
48. محمد بن سعید کشی. [42]
49. محمد بن علی بن قاسم بن ابی حمزه قمی. [43]
50. محمد بن قولویه قمی. [44]
51. محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی. [45]
52. محمد بن نصیر.
53. محمد بن یحیی فارسی. [46]
54. نصر بن صباح.
55. یوسف بن سخت بصری. [47]
56. ابراهیم بن حسین حسینی عقیقی. [48]
57. سعید بن جناح کشی. [49]
شاگردان و راویان
مسلم است که شیخ کشی جایگاه علمی و موقعیت اجتماعی خاصی در بین دانشمندان و بزرگان فرهنگی ماوراء النهر داشته است. از این رو، شاگردان فراوانی در مکتب درسی وی به فراگیری دانش پرداخته و به مراحل کمال رسیده اند؛ ولی آن چه که تراجم نویسان در مورد تعداد شاگردان و راویان از او نوشته اند، انگشت شمار است. گویا آنان تنها به نام شاگردان برجسته وی بسنده کرده اند که عبارتند از:
1. هارون بن موسی تلعکبری.
2. جعفر بن محمد بن قولویه قمی.
3. حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی.
ثمره علمی
تنها اثر جامانده از شیخ محمد کشی، کتابی است مشهور به رجال کشی، که موضوع آن راویان احادیث است. برای پی بردن به ارزش علمی این اثر، نخست مطالبی را در خصوص علم رجال بیان می کنیم.
علم رجال، دانشی است که از احوال راویان حدیث بحث می کند از قبیل: عدالت، وثاقت و هر آن چه که بود و نبود آن در راوی، موجب قبول یا رد روایت او می شود.
یکی از منابع اصلی «احکام شرعی»، احادیث است؛ بی شک سناخت احوال «راوی»، نقش تعیین کننده ای در صحت یا کذب روایات دارد؛ از این رو، «علم رجال» به این مقوله می پردازد. [50]
مبنای تمام کتاب های رجالی، عبارت است از:
1. رجال کشی، شیخ محمد کشی.
2. الفهرست، شیخ احمد نجاشی.
3. الفهرست، شیخ محمد طوسی.
4. رجال شیخ، شیخ محمد طوسی. [51]
رجال کشی از شهرت، اهمیت و پیشینه زمانی بیشتری بر خوردار است؛ از این رو، در بین پژوهش گران علم رجال جایگاه خاصی دارد.
محتوای اجمالی کتاب
موضوع کتاب رجال کشی، ذکر احوال و طبقات راویان حدیث در زمان معصومین ـ علیهم السلام ـ است و مبنای آن، روایاتی سند دار است که در مدح یا ذم آن ها از ناحیه معصومین ـ علیهم السلام ـ صادر شده است.
نویسنده کتاب، بعد از ذکر راوی، به طرح روایت یا روایات در مورد آن راوی می پردازد. این روایات، گاهی فقط در مدح یا ذم راوی وارد شده و گاهی هم مضمون آن ها مختلف است؛ شیخ محمد کشی در مورد هیچ یک از آن ها جز در موادر نادر، رأی و نظری بیان نمی کند.
رجال کشی، نه اختصاص به راویان شیعه دارد و نه محدود به افراد موثق و ممدوح است. [52]
در این کتاب، نام راویان بر اساس تاریخ زندگی آن ها آمده است نه به روش الفبایی یا سال وفات. از این رو، از یاران پیامبر ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ شروع شده و به یاران امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ و برخی از رجال زمان غیبت صغری و مشایخ کشی و کلینی، ختم شده است. [53]
ویژگی های رجال کشی
رجال کشی از معتبر ترین و مهم ترین کتاب های رجالی در طول تاریخ اسلام است؛ چرا که در بردارنده ویژگی هایی ممتاز است:
الف) شناخت راویان، از منظر و نگاه معصومین ـ علیه السلام ـ بوده و کمتر اظهار نظری از نظر شیخ محمد کشی یا نقل نظری از ناحیه دیگران، در آن دیده می شود؛ از این رو، علاوه بر شناخت مستند راویان، خود کتاب به اعتبار کلام معصوم ـ علیه السلام ـ دارای نوعی قداست است.
ب) کشی تمام روایاتی را که از معصوم ـ علیه السلام ـ وارد شده آورده است؛ از این رو سند، مدح راوی یا ذم او، دارای قوت و تنوع خاصی است.
ج) این کتاب ها تنها به شناساندن راویان حدیث اکتفا نکرده، بلکه به شناساندن فرقه ها، دسته ها و گروه های شیعی نیز پرداخته است؛ گروه هایی مثل: فطحی ها، بتریه ها، واقفیه ها، اشعثی ها.
در واقع رجال کشی، سند ماندگاری است از تاریخ تشیع در عصر اول دوران حیات امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ اعم از چگونگی رابطه شیعیان با امامان ـ علیهم السلام ـ، شناخت تشکیلات فرهنگی شیعه، دسته بندی های داخلی شیعه، وجود بدعت گزاران، تندروها، دروغ پردازان و روش امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ در مدح و ذم راویان و آن گروه ها. [54]
د) ویژگی دیگر کتاب، عدم اظهار نظر نویسنده.
جز در موارد نادر و بسنده کردن به سند و یا سندهای مدح و ذم راویان است، که نه تنها ضعفی در نویسنده به اثبات نمی رساند بلکه حاکی از قوت و عاقبت اندیشی وی است؛ چه این که طرح موضوع با ذکر اسناد آن، بدون اظهار نظر، راه را برای تحقیق و پژوهش باز گذاشته و عملاً کتاب را از یک کتاب رجالی محض، بالاتر برده و به یک منبع پژوهشی پربار تبدیل کرده است. [55]
وفات
وفات شیخ محمد کشی را می توان تقریبا در سال 330 ق. دانست؛ زیرا شاگرد برجسته وی، جعفر بن محمد بن قولویه قمی متوفای 368 ق. و طبعا شیخ کشی سال ها قبل از او وفات کرده است. [56] و از طرفی شیخ کشی، زمان حیات شیخ مفید (413 ـ 336ق) [57] را نیز درک نکرده است.
شرح حال نویسان در خصوص محل دفن شیخ محمد کشی سخنی نگفته اند؛ لذا احتمال دارد که وی در محل تحصیلش (سمرقند) وفات یافته باشد.
[1]. معجم رجال الحدیث، ج17، ص 64؛ بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، ج6، ص 534؛ ریحانه الأدب، ج3، ص 367.
[2]. کش، که امروزه به شهر سبز مشهور است، از شهر های تابع استان سمرقند ازبکستان است. مفاخر فراوانی از این مکان برخاسته اند؛ از جمله: شیخ ابو اسحق کشی و محمد بن سعید کشی. (ازبکستان، ص 46؛ لغت نامه دهخدا، ج11، ص 16172).
[3]. اختیار معرفه الرجال، دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، مقدمه، ص 13.
[4]. بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، ج6، ص 388.
[5]. رجال شیخ طوسی، ص 497؛ فوائد الرضویه، ص 585؛ رجال نجاشی، ص 372، ش 1018.
[6]. مجمع الرجال، ج6، ص 10.
[7]. رجال شیخ طوسی،ص 497؛ باب «فی من لم یرو عن الأئمه»، ش 38؛ فهرست شیخ طوسی، ص 141.
[8]. مجمع الرجال، ج4، ص 145.
[9]. اختیار معرفه الرجال، ش 43، 338 و 924؛ نوابغ الرواه، ص1.
[10]. اختیار معرفه الرجال، ش 448 و 552.
[11]. اختیار معرفه الرجال، ش 3، 202، 213 و 378.
[12]. اختیار معرفه الرجال، ش 916.
[13]. همان، ش 4، 12، 41، 50، 51.
[14]. اختیار معرفه الرجال، ش 481.
[15]. همان، ش 770.
[16]. همان، ش 698.
[17]. همان، ش 9.
[18]. همان، ش 715.
[19]. همان، ش 49 و 990.
[20]. اختیار معرفه الرجال،ش 46.
[21]. همان، ش447.
[22]. هما، ش 714 و 734.
[23]. همان، ش 7، 13، 21، 26، 27.
[24]. اختیار معرفه الرجال، ش 663 و 792.
[25]. همان، ش 53، 60، 61، 89.
[26]. همان، ش 111 و 175.
[27]. همان، ش 15، 16، 17.
[28]. اعیان الشیعه، ج6، ص 329.
[29]. بهجه الآمال فی شرح زبده المقال، ج7، ص 743.
[30]. همان، ش 117.
[31]. اختیار معرفه الرجال، ش 128، 198، 199.
[32]. اختیار معرفه الرجال، ش 109.
[33]. موسوعه طبقات الفقهاء، ج4، ص 443؛ نوابغ الرواه، ص 141.
[34]. اختیار معرفه الرجال، ش408.
[35]. همان، ش17، 18، 356، 817.
[36]. اختیار معرفه الرجال، ش55، 167 و 307.
[37]. همان، ش 206، 396، 957.
[38]. همان، ش 128 و 198.
[39]. همان، ش827.
[40]. همان، ش 1027 و 1028.
[41]. همان، ش 506.
[42]. مستدرک الوسائل، خاتمه ج3، ص 291.
[43]. اختیار معرفه الرجال، ش 790 و 1015.
[44]. همان، ش 20، 111، 170، 171.
[45]. همان، ش 5، 6، 9، 14، 22.
[46]. اختیار معرفه الرجال، ش 921.
[47]. مستدرک الوسائل، خاتمه، ج3، ص 294.
[48]. الجامع فی الرجال، ج1، ص 34.
[49]. نوابغ الرواه، ص 135.
[50]. ر.ک: کلیات فی علم الرجال، ص 11، 21، 26.
[51]. موسوعه طبقات الفقهاء، ج4، ص443؛ الذریعه، ج10، ص 141؛ کلیات فی علم الرجال، ص 57.
[52]. قاموس الرجال، ج1، ص 16.
[53]. اختیار معرفه الرجال، ص 1، ش1.
[54]. همان، مقدمه، ص7.
[55]. المنهج الرجالی، ص 59.
[56]. اختیار معرفه الرجال، مقدمه، ص 13.
[57]. بهجه الآمل فی شرح زبده المقال، ج6، ص 591.