*وقت غسل کردن
به طور کلی، غسل کردن، وقت خاصی ندارد و در هر زمان از شبانه روز، قابل اجراست. البته باید دقت کرد که بعد از غسل، وقت برای نماز باشد. بنابراین اگر به اندازه‌ای وقت ندارد که بعد از غسل، نماز بخواند، باید برای آن نماز، به جای غسل، تیمم کند و سپس در وسعت وقت، غسل را انجام دهد.
از این رو، اینکه برخی گمان می‌کنند حتماً باید بعد از اذان، غسل کرد، اشتباه است.

*معنی شستن
چنانکه خواهد آمد، در غسل یا وضو بدن باید شسته شود. شسته شدن به آن است که آب کمی روی بدن جاری شود. البته لازم نیست آب حتماً خودش جاری شود بلکه اگر با دست هم آن را جاری کنند، کافی است. (مثل شستن صورت یا دست راست و چپ در وضو، که آب را به پیشانی یا آرنج می‌ریزیم و با دستمان به طرف چانه یا نوک انگشتان هدایت می‌کنیم).

*نیت غسل
چون غسل (چه واجب و چه مستحب) از عبادات است، پس حتماً باید نیت قربت در انجام آن، لحاظ شود؛ بدین معنا که باید برای انجام فرمان خدا، غسل را انجام دهد. البته لازم نیست که واجب بودن یا مستحب بودن غسل را نیت کند، ولی اگر واجب یا مستحب بودن را نیت هم بکند اشکالی ندارد.

*شرایط آب، محل و ظرف غسل
برای انجام وضو و غسل، لازم است که آب، یا ظرف آب از مال حلال تهیه شده باشد. پس وضو و غسل با آب غصبی باطل است.
برخی از فقها عقیده دارند محل انجام غسل (یعنی جایی که آب وضو و غسل در آن می‌ریزد) هم باید مباح باشد بدین معنا که بودن در آن محل، شرعاً برای انسان مجاز باشد.
اگر انسان قصد دارد که پول آب مصرفی خود، در حمام منزل یا حمام عمومی را اصلاً پرداخت نکند یا از پول حرام یا خمس داده نشده بدهد، غسلش باطل است.

*مقدمه علمیه
واجب است که هنگام غسل دادن هر یک از اطراف بدن، مقدار کمی از طرف دیگر را هم بشوید تا یقین کند که همه محل را شسته است. مثلاً هنگام شستن سر و گردن، مقداری (هر چند کم) از سینه را هم بشوید. البته اگر مقدار بیشتری شسته شود برای غسل اشکالی ندارد، مثل آنکه هنگام شستن سر و گردن مقدار بسیار زیادی از بدن هم شسته شود.

*خشک بودن بدن قبل از غسل
لازم نیست بدن انسان قبل از غسل کردن خشک باشد بلکه اگر تمام بدن او هم خیس باشد اشکال ندارد.

*رو به قبله بودن هنگام غسل
برخی گمان می‌کنند که هنگام غسل یا وضو باید رو به قبله باشند. این گمان اشتباه است و رو به قبله بودن هنگام وضو یا غسل لازم نیست. چنانچه می‌توان وضو یا غسل را ایستاده یا نشسته یا در هر حالت دیگر به جا آورد.

*مانع در بدن
در غسل باید آب به تمام پوست بدن برسد؛ بنابراین اگر مانعی مثل چسب، قیر، لاک ناخن یا هر چیزی که جلوی رسیدن آب به پوست را می‌گیرد در بدن باشد، باید برای غسل و وضو برطرف شود.

*جهت شستن در غسل
در وضو باید اعضا را از بالا به پایین بشوییم اما در غسل چنین شرطی لازم نیست و می‌توان اعضا را از پایین به بالا هم شست.

*ترتیب و موالات در غسل
لازم است ترتیب شستن در غسل ترتیبی مراعات شود (ابتدا سر و گردن، سپس سمت راست بدن و بعد از آن سمت چپ بدن). اما موالات لازم نیست. یعنی لازم نیست بعد از شستن سر و گردن بلافاصله سمت راست را بشوید؛ یا بعد از سمت راست بلافاصله سمت چپ را بشوید، بلکه می‌تواند دقایق یا ساعاتی بین آن‌ها فاصله بیندازد.

*حدث اصغر هنگام غسل
اگر بین غسل کردن، حدث اصغر (کاری که وضو را باطل می‌کند) از انسان سر بزند، لازم نیست که غسل را از سر بگیرد. بلکه باید برای نماز و مانند آن، وضو نیز بگیرد.
البته برخی از مراجع تقلید، قائلند که احتیاطا باید غسل را از اول، دوباره انجام دهد و برای نماز و مانند آن وضو هم بگیرد.

*شک در غسل کردن
کسی که غسل واجب بر گردن داشته و اکنون شک می‌کند که غسل را انجام داده یا نه؟ نمازها و روزه‌های او تاکنون صحیح است، ولی برای نمازهای بعدی باید غسل کند.

*وجوب چند غسل
اگر چندین غسل از یک نوع یا انواع مختلف (مثلاً چند غسل جنابت یا غسل حیض و مسّ میت) بر کسی واجب باشد، یا چند غسل همزمان بر او مستحب باشد و یا همزمان چندین غسل بر او واجب و مستحب باشد، می‌تواند به نیت همه آن‌ها یک غسل به جا آورد.
مثلا نیّت کند که برای انجام فرمان خداوند غسل جنابت، مس میت و جمعه می‌کنم قربتا الی الله. در این صورت با همین یک غسل، تمام غسل‌ها از گردن او ساقط می‌شود و لازم نیست غسل را تکرار کند.

*وسواس در غسل کردن
وسواس و دقت بیش از حد در هیچ یک از احکام فقهی مورد قبول و تایید شارع نیست. بنابراین وسواس داشتن و دقت‌های افراطی در مورد اینکه آیا آب تمام بدن را فرا گرفته یا نه؟ خوب و پسندیده نیست. پس اگر به طور عادی مثلاً زیر دوش حمام با رعایت ترتیب بین اعضا، بدن را بشوید کافی است و نباید به شک‌های شیطانی توجه کرد.

**کیفیت انجام غسل

به طور کلی هر غسلی را می‌توان به دو صورت انجام داد:
۱٫غسل ترتیبی
۲٫غسل ارتماسی

*کیفیت غسل ترتیبی
در غسل ترتیبی بعد از نیّت کردن، باید ابتدا سر و گردن شسته شود. سپس سمت راست بدن از گردن به پایین تا کف پا شسته می‌شود و سپس طرف چپ بدن مثل سمت راست شسته می‌شود.
بنابراین باید تمام نقاط پوست بدن به ترتیبی که گفته شد، شسته شود. البته می‌توان به نیّت غسل سر و گردن، تمام سر و گردن را در آب فرو برد. سپس به نیّت طرف راست، کل سمت راست را در آب فرو برد و سمت چپ را هم مثل سمت راست در آب فرو برد.

*نکاتی در مورد غسل ترتیبی
لازم نیست که تمام بدن قبل از غسل پاک باشد. بلکه اگر هر قسمت را پیش از شستن همان قسمت پاک کنند، کافی است. مثلاً اگر قسمتی از سمت راست نجس باشد، لازم نیست هنگام شستن سر و گردن آنجا را پاک کرده باشیم، بلکه می‌توان بعد از غسل سر و گردن، آن قسمت را پاک کرد و سپس اقدام به غسل آنجا کرد.
در غسل لازم است تمام پوست ظاهر بدن شسته شود. اما شستن قسمت‌های داخلی مثل داخل گوش و بینی و دهان لازم نیست. البته مقداری از لاله گوش که به طور طبیعی دیده می‌شود باید شسته شود، اما شستن درون مجرای گوش لازم نیست.
شستن موهای کوتاه بدن، مثل آنچه در دست‌ها و ساق پا وجود دارد، لازم است و به نظر بسیاری از مراجع شستن موهای بلند مثل موی سر بانوان و موی ریش هم لازم است.
اگر بعد از تمام شدن غسل ترتیبی بفهمد که جایی از بدن را نشسته یا آب به آنجا نرسیده، باید بعد از شستن آن قسمت، بقیه غسل را تا آخر ادامه دهد. در واقع مثل آن است که غسل را از همان محل رها کرده باشد. بنابراین اگر بعد از پایان غسل بفهمد مقداری از سر و گردن را نشسته، باید بعد از شستن همان قسمت به خصوص، دوباره سمت راست و چپ را بشوید. یا اگر بعد از اتمام غسل بفهمد که جایی از سمت راست را نشسته باید بعد از شستن همان قسمت، دوباره سمت چپ را بشوید. اما اگر بفهمد قسمتی از سمت چپ را نشسته فقط همان قسمت به خصوص را می‌شوید.
اگر بعد از غسل به طریقی بفهمد که جایی از بدن را نشسته یا آب به جایی نرسیده، اما جای آن را نداند، باید دوباره از نو غسل کند.

* حکم شک در درست انجام دادن غسل ترتیبی
اگر بعد از پایان غسل شک کند که غسل ترتیبی را درست انجام داده یا خیر؟ نباید به شک خود اعتنا کند؛ یعنی غسل او صحیح است.
اما اگر در حین غسل شک کند: اگر در حال غسل دادن هر طرفی، در شستن مقداری از همان طرف شک کند، همان مقدار شک شده را می‌شوید و غسلش صحیح است. مثلاً اگر هنگام شستن سرو گردن در شستن مقداری از سر یا گردن شک کند، همان قسمت را می‌شوید و غسلش صحیح است. یا اگر هنگام غسل دادن طرف راست در مقداری از همان قسمت شک کند، همان قسمت را می‌شوید؛ همین طور در مورد سمت چپ.
اما اگر در هنگام شستن یک طرف از این سه طرف (۱٫ سر و گردن ۲٫ سمت راست ۳٫ سمت چپ) در شستن یا صحیح شستن طرف قبلی شک کند، نباید به شک خود اعتنا کند و غسلش صحیح است.
برای مثال اگر هنگام شستن سمت چپ درباره شستن یا صحیح شستن مقداری از سمت راست یا سر و گردن شک کند، نباید به شک خود اعتنا کند و غسل صحیح است؛ بدین معنی که لازم نیست برگردد و آن قسمت‌ها را دوباره بشوید. همین طور اگر هنگام شستن سمت راست در مورد سر و گردن شک کند، نباید به شک خود اعتنا کند.

* کیفیت غسل ارتماسی
در غسل ارتماسی باید بعد از آنکه نیّت کرد به یکباره یا به تدریج در آب فرو رود تا جایی که آب، تمام بدن را همزمان فرا گیرد. مثلاً می‌تواند هنگامی که بیرون استخر ایستاده بعد از اینکه نیّت غسل کرد، در آب شیرجه بزند. یا اینکه اگر قسمتی از بدن او داخل آب است ـ مثل وقتی که داخل وان حمام نشسته یا نیمه‌ای از بدنش داخل آب استخر است ـ نیّت غسل کند و به تدریج داخل آب رود تا جایی که همه بدن او را آب فرا گیرد. در این دو صورت غسل ارتماسی صحیح است.

*نکاتی در مورد غسل ارتماسی
ظاهراً غسل ارتماسی، زیر دوش حمام ممکن نیست.
در این نوع از غسل (برخلاف غسل ترتیبی) لازم است که تمام بدن قبل از غسل پاک باشد؛ بنابراین اگر جایی از بدن نجس باشد غسل باطل است و باید دوباره بجا آورده شود.
از آنجایی که فرو کردن سر در آب برای روزه دار و مُحرِم (کسی که برای حج یا عمره، احرام بسته است) صحیح نیست، این اشخاص نباید عمداً غسل ارتماسی انجام دهند. بنابراین اگر عمداً برای غسل در آب فرو روند غسل آن‌ها صحیح نیست و روزه هم باطل می‌شود. اما اگر از روی فراموشی در این دو حال، برای غسل در آب فرو رود غسل و روزه‌اش صحیح است.
اگر بعد از انجام غسل ارتماسی بفهمد به جایی از بدن آب نرسیده، چه جای آن را بداند یا نداند، باید دوباره غسل کند.

نویسنده حجت‌الاسلام مرتضی کیوانی