متن پاسخ: در بسيارى از حقوق و جزئيات مرد و زن با هم تفاوت دارند. مثلاً اگر مردى مرتد شود با شرايطى حكم او قتل است ولى اگر زنى مرتد شود حكم او قتل نيست .
2.وظايفى كه بر دوش مرد قرار داده شده بر زن نيست. زیرا مكانيسم خلقى زن و مرد با هم متفاوت است، روحيات و اخلاق زن و مرد با هم يك جور نيست. توقعى كه خداوند از زن دارد با توقعى كه از مرد دارد يكى نيست. خداوند زن را براى امرى خلق كرده و مرد را براى هدف ديگرى آفريده است. اين دو گرچه از يك جنس هستند، با هم مساوى نيستند.
بحث شهادت و اطلاع رسانى به قاضى، ربطى به ماهيت مرد و زن و خلقت آن دو ندارد. در بعضى موارد كه شهادت مربوط به زنان باشد،اصلاً شهادت مردان مورد قبول نيست.چون مرد در آن موارد نمى تواند شاهد باشد. در وقايع و رخدادهاى كوچه و بازار، مردان بيشتر از زنان دست اندركار هستند. مردان به خاطر كار و تلاش و به دست آوردن زاد و توشه و گذران زندگى با رخدادها و وقايع اجتماعى بيشتر مأنوس اند و اگر واقعه اى رخ داد، بيشتر و بهتر در معرض اطلاع اند. فرض كنيم در خيابان دو نفر با هم دعوا مى كنند و با چوب و چاقو و سنگ به جان يكديگر افتاده اند. پس از چند دقيقه مردان اطراف آنان را گرفته و آنان را از يكديگر جدا مى كنند. اين جا اگر قتلى يا جراحتى واقع شود مردان چون شاهد و ناظر بوده اند بهتر مى توان از آنان شهادت را پذيرفت.
در اين جور وقايع يا اصلاً زنان حضور ندارند يا اگر حضور داشته باشند خود را كنار مى كشند يا مردان آنان را به عقب مى رانند. از اين رو پذيرفتن شهادت مردان و نپذيرفتن شهادت يك زن مسئله طبيعى است و ربطى به نقص يكى و كمال ديگرى ندارد.
از طرفی بر اساس نظر روانشناسان زنان از روحيه لطيف تري برخوردارند و احساسی تر هستند بنابراين سريعتر مطالبی را قبول می كنند و زودتر تحت تاثير قرار می گيرند. ‏
و به تعبير ديگر «شهادت» در قوانين قضايى اسلام در زمره حقوق قرار ندارد. شهادت حق نيست، بلكه تكليف و مسئووليت است؛ يعنى انسان وظيفه دارد براى اين كه حقوق ديگران پايمال نگردد، شهادت بدهد.
بدين جهت است كه قرآن كتمان شهادت را حرام اعلام نموده است.(1)
اگر شهادت برخى در دادگاه پذيرفته نمى‏شود، يا كم‏تر پذيرفته مى شود، گوياى سهل‏تر بودن تكليف و مسئووليت است، نه تضييع حقوق.
اسلام در برخى امور، مردان را از تكليف شهادت معاف دانسته و آن را در انحصار زنان قرار داده است، و در برخى امور هم زنان را از آن معاف دانسته و آن را در انحصار مردان در آورده و در برخى امور شهادت دو زن را برابر با يك مرد قرار داده است. همه اين قوانين بر پايه حكمت و هماهنگى بين نظام تشريع با نظام تكوينى بنا نهاده شده است.
توضيح:
براى بشر دو نظام وجود دارد: نظام تكوين و نظام تشريع.
نظام تكوينى، يعنى قوانين، وظايف و مسئووليت هايى كه از سوى خلقت بر آدمى فرمانروايى مى‏كند و ربطى به حوزه اختيارى بشر ندارد. در اين حوزه براى هر يك از دو جنس نرينه و مادينه وظيفه خاص و هماهنگ با امكاناتى كه دارند، در نظر گرفته شده است، به گونه‏اى كه انكار آن از هيچ فردى پذيرفتنى نيست.
نظام تشريع، يعنى قوانينى كه به حوزه فعاليت‏هاى اختيارى بشر مربوط است. اين نظام اگر برگرفته، منطبق و هماهنگ با نظام تكوينى نباشد، فاقد ارزش است. ارزش و توانمندى نظام تشريع به ميزان انطباق آن با ظرفيت‏هاى وجودى موجود در نظام تكوينى است.
حال مى‏گوييم: در نظام تكوين بين زن و مرد از چند جهت تفاوت‏هاى زيادى وجود دارد، بدين شرح:
1) از جهت اعضا و جوارح: دو جنس زن و مرد در تمامى اعضا و جوارح با يكديگر اختلاف دارند، چه اعضا و جوارحى كه به عضو جنسى و توليد مثل مربوط است و چه غير آن. رويش مو در بدن زن و مرد، چربى زير پوست، بافت‏ها، ظرافت و ضخامت پوست، شكل و وزن حجمى استخوان‏ها، مقدار مواد آلى و كانى در استخوان‏ها، درشتى عضلات، زور بازو، شكل هندسى و حجم و وزن مغز، وزن قلب، ضربان نبض، فشار خون، حرارت بدن، ميزان و تعداد تنفس در دقيقه، قد، وزن، ارتعاشات صوتى، ترشحات بدن، ميزان گلبول‏هاى سفيد و قرمز در خون، گنجايش و حجم ريه، و الگوى رشد جسمانى در آغاز از دو جنس نرينه و مادينه. خلاصه اين كه همه چيز در زن و مرد حتى در يك تار مو متفاوت است.(2)
2) از نظر احساسات، عواطف، تمايلات و اخلاق: طبق نظر روانشناسان، محبت، رفتار انفعالى، رفتار عاطفى و حمايت كننده، از ويژگى‏هاى زنانه است. در برابر اين امور، پرخاشگرى، استقلال، رقابت، سلطه و حاكميت را از ويژگى‏هاى مردان بر شمرده‏اند.(3)
نيز گفته‏اند: داشتن دلى پر مهر و عاطفه و احساساتى آتشين، جلوه گرى، دلربايى، آرايش گرى، دوستدار پارچه و لباس و طلا و امور زينتى از خصائص زنان است.(4)
زن در تقليد، مدپرستى، تجمّل پرستى، خنده و گريه از مرد پيش قدم است.(5)
زنان به جهت اين كه از نيروى احساس و عاطفه بيشترى بهره مندند، از صحنه‏هاى احساسى و عاطفى بيشتر متأثر مى‏شوند و به هيجان مي‏آيند.(6)
از تفاوت‏هاى موجود در نظام خلقت، تفاوت‏هايى در نظام تشريع پديد مى‏آيد، بدين جهت در برخى از تكاليف و مسئوليت‏ها بين زن و مرد تفاوت هايى وجود دارد كه سؤال مذكور از جمله آن‏ها است. در ظرفيت وجودى زنان دو چيز بيش از مردان است: يكى بُعد عاطفى و ديگرى شرم و حيا و عفت. به نظر روانشناسان فراموشى با ميزان احساسات و هيجانات، نيز با ميزان شرم و حيا و عفت رابطه مستقيم دارد.
وقتى كه در حوزه تكوينى اين ويژگى‏ها وجود دارد، در حوزه تشريع براى محكم كارى (به ويژه در امورى كه مربوط به حقّ النّاس است) مى‏بايست چاره‏اى انديشيده شود، تا حقوق مردم در شهادت‏ها ضايع نگردد. در اين جا سه صورت متصوّر است:
1) به جهت غلبه عاطفه، عفت و هيجانات در زنان كه زمينه ساز فراموشى در برخى امور هيجانى است و هم چنين به اين جهت كه گفته شده زنان زودتر به حالت اطمينان در يك مسئله دست مى‏يابند و اصطلاحا زود باورند و راحت‏تر تحت تأثير قرار مى‏گيرند، بگوييم شهادت زنان فاقد ارزش است، تا حقوق از طريق شهادت زنان تضييع نگردد.
اين سخن ممكن است از جهت ديگر موجب تضييع حقوق ديگران شود و آن جايى است كه شهادت در انحصار زنان باشد.
2) بگوييم شهادت زنان مانند شهادت مردان اعتبار دارد. اين سخن موجب مى‏شود كه به جهت موارد مذكور از اعتبار قضا كاسته شود و به نوعى حقوق مردم تضييع گردد.
3) راه حل معتدل: خداوندى كه انسان‏ها را آفريد و به همه اسرار نهفته آگاه است، فرموده در امورى كه مربوط به حقوق مردم است (حق النّاس، نه حقّ اللَّه) به شهادت زنان ارزش و اعتبار داده شود، ليكن به جهت محكم كارى دو شاهد زن در امورى كه يك شاهد مرد لازم است، يا چهار شاهد زن در امورى كه دو شاهد مرد لازم است، با شرايطى، ارزش و اعتبار دارد. اين عين عدل و منطبق با نظام تكوينى است.
پى نوشت‏ها:
1. بقره (2) آيه 283.
2. دكتر سيد رضا پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبران، ج 19، ص 280 - 293.
3. روانشناسى رشد، ج اوّل، ص 330، از انتشارات سمت.
4. دكتر سيد رضا پاك نژاد، همان، ص 281.