اشاره
در مورد آثار هنري اماكن مقدسه مخصوصا حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام تحقيقات و بررسي هاي بسيار اندكي صورت گرفته است و در كتابهايي هم كه در مورد تاريخ قم و حضرت معصومه عليها السلام نوشته شده به اين موضوع كمتر بها داده شده و يا فقط به ذكر فهرست مختصري از اين آثار اكتفا شده است. البته رسالت نوشتن مقاله و تحقيق در اين زمينه بيشتر متوجه هنرمندان و كارشناسان هنري است كه داراي قدرت تشخيص آثار هنري مي باشند.
در شماره اوّل اين نشريه مقاله اي از خوشنويس معاصر حضرت حجة الاسلام والمسلمين استاد حجت كشفي در اين زمينه درج شده بود كه جاي تقدير و تشكر دارد و اميدواريم شاهد چاپ مقالاتي گسترده تر در اين موضوع باشيم...
اين نوشتار كوتاه (همراه با تمام كمبودها و نقايص) نگاهي است به هنر كتيبه نگاري ـ كه يكي از جلوه هاي هنري اماكن مقدسه به شمار مي رود ـ و معرفي دو كتيبه از زيباترين كتيبه هاي حرم حضرت معصومه عليها السلام
اميد است مورد توجّه هنردوستان قرار گيرد ...


كتيبه و كتيبه نگاري
كتيبه در اصطلاح هنري عبارتست از خطوط درشت و جلي كه از روي كاغذ و از دست كاتب به صفحات كاشي منتقل و بر سر درها و ديوارها و محرابهاي مساجد و مكانهاي مقدس و بناهاي مهم ديگر قرار مي گيرد.1
كتيبه نويسي در بناهاي تاريخي مذهبي از ديرباز رواج داشته و امروزه هم رونق خود را از دست نداده است. كتيبه هايي كه از قدمت تاريخي برخوردارند، از جهات مختلفي سنجيده مي شوند. براي اينكه به مقدار ارزش يك كتيبه پي برده شود، بايد چند چيز را مورد بررسي قرار داد: اول اينكه كتيبه شامل چه مضاميني مي باشد، دوم اينكه قدمت آن چقدر است، سومين مسئله مي تواند اين باشد كه نوع مصالح آن چگونه است و يا اينكه در چه شرايط تاريخي، سياسي و يا به چه مناسبتي و توسط چه كسي ساخته شده است و ... اما يكي از مهم ترين معيارهايي كه در ارزشمند بودن يك كتيبه قديمي مورد توجه اهل فن مي باشد، هنري بودن آن اثر است. به ديگر سخن، زماني يك كتيبه تاريخي ارزش چند برابري خواهد داشت، كه علاوه بر اينكه از مضامين بلند معنوي و عرفاني در آن استفاده شده، از ظرايف و قواعد هنري در ساخت آن غفلت نشده باشد. زيرا كتيبه هاي هر دوره تاريخي، نشان دهنده شكوه و عظمت هنري آن دوره يا ضعف هنري آن برهه تاريخي مي باشد؛ چنانكه بعضي از كتيبه ها فقط داراي بار معنوي هستند و يا معرف دوراني از تاريخند يا اينكه فقط ارزش قديمي بودن را دارند، ولي داراي هنر قابل توجّهي نيستند؛ زيرا انگيزه و هدف از كتيبه نگاري در بعض موارد صِرف تزئين اماكن مذهبي با آيات قرآن، اشعار مذهبي و نام ائمه عليهم السلام و... بوده و خيلي توجّه نمي شده كه آيا ظرافتهاي هنري اعم از خوشنويسي يا ديگر هنرها در آنها رعايت مي شود يا نه؟ علاوه بر اينكه اكثريّت مردم قدرت تشخيص همه نكات ظريف هنري را ندارند و همه كارهاي هنري را معمولاً به يك چشم مي نگرند،2 بايد توجّه داشت كه كتيبه هايي هم كه داراي ارزش هنري مي باشند، يكسان نيستند.
زماني يك كتيبه تاريخي ارزش چند برابري خواهد داشت، كه علاوه بر اينكه از مضامين بلند معنوي و عرفاني در آن استفاده شده، از ظرايف و قواعد هنري در ساخت آن غفلت نشده باشد.
در بين متصدّيان و سازندگان بناهاي مذهبي تاريخي، افرادي يافت مي شوند كه به هنر اهمّيت زيادي مي داده اند و در بناهاي خود همّتشان بر اين بوده كه از بهترين شيوه هاي هنري و از ماهرترين هنرمندان زمان استفاده كنند و اين طرز فكر باعث شده كه آثاري به وجود آيد كه داراي ارزش هنري بسيار بالايي بوده به طوري كه پس از گذشت سالها، هنوز زيبايي و تازگي خود را از دست نداده و در حقيقت اين آثار گنجينه اي است جاودان از هنرهاي مختلف و ميراثي است عظيم از زحمات گذشتگان. در اينجاست كه انسان به اين حقيقت پي مي برد كه ايمان و عقيده، با هنر خط و نقاشي و كاشيكاري، دست به دست هم داده و بهشتي با نزهت و دلگشا و ساكت و گويا بوجود آورده و چون در كتيبه ها بيشترين جايگاه را هنر خوشنويسي داراست، عنايت خاصّي به آن بوده است.

حرم حضرت معصومه عليها السلام مجموعه اي از آثار هنري
در حرم حضرت معصومه عليها السلام آثار هنري مختلفي به چشم مي خورد، از آن جمله كتيبه هاي بسيار زيبايي است كه چشم هر بيننده هنردوست را به طرف خود معطوف مي سازد. در بين اين كتيبه ها، كتيبه اي كه فاقد ارزش هنري باشد، بسيار كم است، يا اصلاً وجود ندارد؛ چون متولّيان ساخت بناهاي مختلف حرم مطهّر معمولاً از پادشاهان، وزرا و شاهزادگان و يا وابستگان به آنها بوده اند.3 شواهد تاريخي نشان دهنده اين است كه معماري حرم مطهّر بيشتر مربوط به دوره صفويه و قاجاريه مي باشد و در اين دورانها به هنر خوشنويسي اهميت زيادي داده مي شده، چنانكه شاهكارهاي بزرگي از اين دوره ها باقي است، تا آنجا كه در بعضي از دورانهاي تاريخي در بين شاهزادگان نيز خوشنويسان
بزرگي يافت مي شود، مثل ام السلمه و ضياء السلطنة كه دختران فتحعلي شاه قاجار مي باشند و در خط نسخ مهارت زيادي داشته اند.4
در حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام از اين دو دوره تاريخي (صفويه و قاجاريه) چند نمونه وجود دارد، كه به حق از شاهكارهاي بزرگ خوشنويسي است و شايد در بين كتيبه هاي موجود در حرم مطهر هيچ يك از آنها به اندازه دو اثر بزرگي كه به توضيح آن خواهيم پرداخت، نباشد؛ زيرا اين دو اثر بزرگ و يا به عبارت بهتر و صحيح تر اين دو شاهكار هنري توسط دو تن از خوشنويساني به وجود آمده كه قطعات و آثارشان روشني بخش ديده هر بيننده صاحب هنر مي باشد. يكي مرحوم محمّد رضا امامي كه در عصر صفويه مي زيست و ديگري مرحوم ميرزا آقا (زنجاني)5 مي باشد كه در دوران قاجار زندگي مي كرد.
بعضي از خوشنويسان معتقدند كه خط ثلث با روح معنوي و عرفاني قرآن و روايات سازگاري بيشتري دارد.

رابطه خط ثلث و كتيبه نگاري
هر چند نوشتن تمام خطوط در كتيبه ها ممكن است و كم و بيش نيز در بين كتيبه هاي موجود تمام خطوط يافت مي شود، ولي خط ثلث در كار كتيبه نگاري از زمانهاي قديم تاكنون بيشتر رواج داشته و اين امر علل مختلفي دارد: اوّل اينكه خط ثلث با كاشيكاري و طرحهاي نقاشي و رنگها هم آهنگي خاصّي پيدا مي كند، كه خطوط ديگر به پاي آن نمي رسد و علّت ديگر اين است كه خط ثلث درشت اندام و با حركات مختلف است و از فاصله دور چشم گيرتر و باشكوه تر به نظر مي رسد. علاوه بر اينكه بعضي از خوشنويسان معتقدند كه خط ثلث با روح معنوي و عرفاني قرآن و روايات سازگاري بيشتري دارد.
همه كتيبه ها داراي ارزش هنري يكساني نمي باشند؛ زيرا همه آنها به دست استادكاران تهيه نمي شود و همه كتيبه نگاران هم پايبند به اجراي قواعد هنري نمي باشند، چه بسا بعضي از آنها كه در اين كار كمترين مهارتي هم ندارند و در اين فن بسيار ضعيف مي باشند. از اين نوع كتيبه ها كه بگذريم، نوبت به كتيبه هايي مي رسد كه توسط اساتيد بزرگ نوشته شده و انصاف اين است كه در مورد اين آثار بسيار كم تحقيق شده، حتّي بسياري از اهميّت اين موضوع نيز غافلند.
بطور خلاصه بايد بگوييم پيشينه تاريخ هنر خوشنويسي داراي اهميّت خاصّي است و تحقيق در اين زمينه آثار گذشتگان و كساني كه در تكامل آن هنر نقشي داشته اند، در حقيقت تلاش براي حفظ و احياي آثاري است كه به عنوان پشتوانه اين هنر اصيل در عصر حاضر داراي اهميت زيادي مي باشد.

عهد صفوي و اوج هنر كتيبه نويسي
كتيبه نگاري در همه دورانهاي تاريخي بوده و در شهرهاي مهم ايران كتيبه هايي حتي از دورانهاي سلجوقيان و تيموريان وجود دارد، تا آنجا كه بايسنقر ميرزا فرزند شاهرخ خود از بهترين خوشنويسان و هنرمندان زمان خويش بوده و در خط ثلث و محقق مهارت زياد داشته6 و كتيبه پيش طاق مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث اوست، كه در سن 20 سالگي نوشته است.7
ولي از مقايسه كتيبه هاي دوره هاي مختلف معلوم مي گردد كه اين هنر در عصر صفويه به اوج شكوفايي و ترقي خود رسيده بطوري كه كتيبه هاي اين دوران در واقع نمونه هاي كامل و سرمشق هاي عالي و ممتازي است براي كتيبه نگاران دوره هاي بعد كه تا امروز از آنها پيروي مي شود و بسيار خوشنويسان معاصر نيز از آنها الهام مي گيرند.
در آن دوران ده ها كتيبه نويس چيره دست وجود داشته اند كه از مشهورترين آنها عليرضا عباسي و محمّد رضا امامي مي باشند، كه آثار آنها معمولاً در اصفهان ديده مي شود؛ زيرا گذشته از اينكه اصفهان در عصر صفويه پايتخت بوده، مردم اصفهان نيز خود دوستدار هنر و هنرمند بوده اند.
يكي از آثار زيباي محمّد رضا امامي كتيبه اي به خط او كه در حرم مطهّر حضرت معصومه عليها السلام در رواقي كه امروزه به مسجد امام خميني قدس سره شهرت دارد، قرار گرفته است. اين رواق كوچك كه به صورت يك 12 ضلعي ساخته شده، در حقيقت مقبره و آرامگاه شاه عباس دوّم است؛ زيرا شاه عباس دوّم در وسط اين رواق مدفون است و شايد به همين علّت باشد كه در ساخت اين رواق دقّت فراواني شده است و در كتب تاريخي اين كتيبه مشهور است به كتيبه مقبره شاه عباس ثاني.
اين كتيبه كه كلّ سوره مباركه جمعه را در بردارد، به خط ثلث تحرير شده و زمينه آن نيز سنگ مرمر مي باشد. همچنين اين اثر همراه با نام و امضاي هنرمند آن مي باشد كه در آخر كتيبه چنين نوشته شده: كتبه محمّد رضا الامامي. همچنانكه گفته شد، اكثر كتيبه هايي كه به خط محمّد رضا امامي نوشته شده، در اصفهان8 است و در شهر قم از خطوط او همين يك نمونه وجود دارد. با توجّه به اين نكته است كه مي توان گفت اين اثر داراي ارزشي مضاعف مي باشد.

قرن سيزدهم هجري دوران شكوفايي خط نستعليق
قرن سيزدهم هجري را بايد دوران اوج و شكوفايي خط نستعليق دانست؛ زيرا در اين زمان بود كه هنر خط بالاخص خط نستعليق به سرحدّ كمال رسيد. همچنين در اين دوران ستارگان درخشاني در آسمان خط نستعليق طلوع كردند و با زحمات آنها خط نستعليق به صورت گسترده رواج يافت و نسل به نسل به هنرمندان بعدي انتقال يافت و بسياري از هنرمندان متأخر نيز كار آنها را الگوي خود قرار داده و در حقيقت خود را دنباله روي آنها مي دانند. هنگامي كه به كتب تراجم اهل هنر رجوع مي كنيم، مي بينيم مهمترين آثار نستعليق توسط خوشنويسان اين دوره پديد آمده كه مهمترين آن اساتيد عبارتند از: ميرزا محمّد رضا كلهر9 و ميرزا غلام رضا اصفهاني10.
در كنار اين دو خوشنويس بزرگ در اين دوره، ده ها نستعليق نويس بزرگ ديگر نيز مي زيسته اند كه به خاطر عظمت هنري ميرزاي كلهر و ميرزا غلام رضا، هنرشان تحت الشعاع قرار گرفت و كمتر نامي از آنها به ميان مي آيد، با اينكه آنها نيز داراي جايگاه بلندي در هنر خوشنويسي بوده اند. اشخاصي مثل ميرزا كاظم تهراني، ميرزا عمو، مير سيّد علي تهراني، مير حسين خوشنويس باشي و بالاخره مرحوم ميرزا آقا زنجاني.
مورخين نوشته اند او اهل زنجان بوده، ولي در تهران سكونت داشته است. در تاريخ و احوال خوشنويسان آمده وي با ميرزا علي اصغر خان امين السلطان مشهور به اتابك ارتباط نزديكي داشته تا آن حدّ كه خود امين السلطان، برادر و خانواده اش در محضر او به فراگيري خوشنويسي مي پرداختند.
امين السلطان11 در قم و مشهد در كنار مرقد مطهر حضرت امام رضا عليه السلام و حضرت معصومه عليها السلام عمارتهايي را بنا كرده كه هنوز پابرجاست و از آن جهت كه در بين خوشنويسان آن دوران با ميرزا آقا ارتباط زيادي داشته، نوشتن كتيبه هاي اين دو عمارت بزرگ را به او محوّل كرده است.
نكته اي كه در مورد خط ميرزا آقا قابل توجّه است، اين مي باشد كه هر چند او در كتابت و مشق نيز از مهارت زيادي برخوردار بوده، ولي در كتيبه نگاري دست قوي تري داشته و به گفته بعضي از اساتيد معاصر كتيبه هاي ميرزا آقا در صحن مطهر حضرت معصومه عليها السلام در نوع خود كم نظيرند.
اين هنرمند بزرگ كه ظاهرا هم عصر ميرزا غلامرضا اصفهاني بوده، در شيوه خطي خود شباهتهاي زيادي در خط به او دارد. شايد به همين علّت بوده كه ميرزا حسين فرزند ميرزا آقا هم در نزد پدر و هم در نزد ميرزا غلامرضا تعليم خط مي گرفته است.
از مشقهاي وي، متأسفانه مقدار اندكي باقي مانده كه در بعضي از مجموعه ها كم و بيش يافت مي شود، ولي كتيبه هايي كه او در صحن حرم مطهّر حضرت معصومه عليها السلام كتابت نموده، هنوز پابرجاست و از آثار گرانبهاي وي در آستانه مقدسه عبارتست است:
1 ـ كتيبه سر در صحن جديد12 كه همراه با تاريخ و امضاست «ميرزا آقا 1304».
2 ـ كتيبه هاي گرداگرد صحن جديد «بزرگ» كه طول كتيبه ها روي هم رفته حدود 258 متر و عرض آن 60 سانتيمتر مي باشد. اين كتيبه بزرگ كه شامل اشعاري است از فتح اللّه خان شيباني يك مصرع بر روي كاشي سفيد و يك مصرع بر روي كاشي زرد و با زمينه آبي نوشته شده. در آخر اين كتيبه نيز امضاء و تاريخ نگارش آن توسط خود هنرمند اين چنين ذكر شده: راقمه ميرزا آقا 1303.
چنانكه توضيح داديم، در كتيبه نگاري خط ثلث رواج بيشتري دارد و كتيبه هايي كه به خط نستعليق نوشته شده است، نسبت به ثلث رقم كمتري دارد.
از اين رو كتيبه هايي كه از ميرزا آقا و نستعليق نويسان معاصر او بجاي مانده داراي اهميتي چند برابر مي باشد؛ زيرا اين كتيبه ها كه حاصل تجربيّات هنرمندان گذشته است، مي تواند سرمشق هاي بسيار خوبي براي كتيبه نگاران متأخّر باشد و شايد بتوان گفت در فن كتيبه نگاري (به خط نستعليق) آثار ميرزا غلامرضا و ميرزا آقا از بهترين كتيبه هاي موجود به شمار مي آيند...
در بين هنرمندان و خوشنويسان بزرگ اشخاص ديگري نيز هستند كه مفتخرند كه آثارشان لياقت اين را پيدا كرده كه زينت بخش صحن و سراي دختر موسي بن جعفر عليها السلام گردد. به اميد آنكه اين آثار به بركت اين مكان مقدس مورد توجّه اهل معرفت خواهد بود و جاودان خواهد ماند كه شرح حال آنان و معرفي آثارشان مجال بيشتري را مي طلبد.13
آثار هنري موجود در حرم حضرت معصومه عليها السلام به اين دو مورد خلاصه نمي شود، بلكه اين دو مورد قطره اي بود از دريا و معرفي اين دو اثر مقدمه اي بود براي بررسي بيشتر جلوه هاي هنري اين مكان مقدس تا زمينه اي باشد براي حفظ و مرمت اين آثار.14 ... والحمدللّه ربّ العالمين.

پی نوشتها:

1ـ تعليم خط تأليف مرحوم استاد فضائلي، ص130.
2ـ در زمان ما نيز متأسفانه چنين كتيبه هايي رو به افزايش است.
3ـ سلاطين، وزرا و شاهزادگان صفوي و قاجار گرچه افرادي متديّن و مؤمن نبوده اند، ولي براي ائمه و اهل بيت عليهم السلام احترام خاصّي قائل بودند (داستانهاي زيادي در اين مورد در كتب تاريخي مذكور است) و در بزرگداشت قبور شريفه آنها خدمات زيادي داشته اند و بعضي از آنها در كنار حرم حضرت معصومه عليها السلام مدفونند ...
4ـ از خطوط ام السلمه در كتابخانه آستان قدس رضوي و كتابخانه ملك و جاهاي ديگر موجود است. نيز قرآني رحلي به خط ضياء السلطنة در موزه حرم حضرت معصومه عليها السلام موجوداست.
5ـ مؤلف كتاب گنجينه آثار قم در مواردي كه ذكري از اين هنرمند كرده است، نام او را ميرزا آقا تبريزي ثبت نموده، كه درست نيست. ر. ك: گنجينه آثار قم، ج1.
6ـ حتي بعضي از هنرمندان او را يكي از اركان اربعه خط مي دانند. ر. ك: تعليم خط، ص467.
7ـ ر. ك: احوال و آثار خوشنويسان ج4، ص41، شماره 101.
8ـ مثل كتيبه هاي مدرسه چهار باغ و مسجد امام خميني قدس سره كه از مهمترين آثار او به شمار مي آيند.
9ـ كلهر از بزرگترين خوشنويسان قرن سيزدهم مي باشد كه در زمان ناصرالدين شاه مي زيسته. او در سبك ميرعماد تغييراتي ايجاد كرد. بسياري از هنرمندان معاصر نيز پيرو سبك او مي باشند.
10ـ او يكي از هنرمندان معاصر با كلهر مي باشد كه در سال 1246 به دنيا آمده و در 4 ربيع الثاني 1304 دارفاني را وداع گفت. لازم به ذكر است كه به همّت جمعي از هنرمندان سبك زيباي او كه در حال از بين رفتن بود، احيا شد و در زمان ما هنرمندان بزرگي وجود دارند كه در شيوه خود پيرو سبك او مي باشند. خوشبختانه اين شيوه زيبا در حال گسترش است.
11ـ او در صحني كه در كنار حرم حضرت معصومه عليها السلام بنا كرده، در جنب ايوان طلا مدفون است.
12ـ اين صحن بالنسبه به صحن عتيق كه از قدمت بيشتري برخوردار است، صحن جديد يا صحن اتابك ناميده مي شود.
13ـ به عنوان نمونه اي ديگر مي توان از محمّد ابراهيم تهراني مشهور به ميرزا عمو نام برد كه از شاگردان ميرزا غلام رضا مي باشد و در زمان ناصرالدين شاه مي زيسته. كتيبه هاي سر در حرم مطهر در صحن عتيق (سر دري كه به فيضيه راه دارد) از خطوط اوست، كه چنين رقم و تاريخ دارد: چو شد ز هجر نبي يكهزار و سيصد و يك / راقمه ميرزا عمو.
14ـ لازم است از تك تك كتيبه هاي موجود در حرم مطهر بطور دقيق عكسبرداري شود، مخصوصا كتيبه هايي كه در صحن و در معرض فرسايش بيشتري قرار دارد.

محمدهادي حميديان -